Duurzaamheid & Planetaire Gezondheid

De transitie naar een duurzame samenleving is een van dé opgaves van deze tijd. Dit is ook terug te zien in zowel de organisatiestrategie ‘Connecting Worlds’ van het UMC Utrecht, waar duurzaamheid een van de zeven versterkers is, als in de strategie en missie van de Universiteit Utrecht, waarin duurzaamheid een belangrijke rol speelt. Binnen de opleiding Geneeskunde willen we graag mee vooroplopen wat betreft de aandacht voor duurzaamheid in de opleiding en een katalysator zijn voor andere opleidingen binnen en buiten het UMC Utrecht.

Wat is deze opgave? uitklapper, klik om te openen

De duurzaamheidsuitdagingen in het gezondheidsdomein worden vaak uitgelegd via het concept ‘planetaire gezondheid’. Planetaire gezondheid richt zich op het analyseren én het aanpakken van de gevolgen van door de mens verstoorde natuursystemen op menselijke gezondheid en al het leven op aarde. De ontwrichte natuursystemen zijn grofweg in te delen in drie categorieën: klimaatverandering, verlies van biodiversiteit en milieuverandering/-vervuiling (land, water, lucht). Dit leidt tot o.a. verminderde luchtkwaliteit, verminderde voedselzekerheid, verminderde toegang tot drinkwater en verminderde kwaliteit ervan, verhoogde blootstelling aan toxische stoffen en vectoren, en meer extreem weer. Dit heeft impact op onze gezondheid. Denk aan direct trauma bij extreem weer (overstromingen, hitte, etc.), een grotere kans op infectieziekten én niet-overdraagbare ziekten, als ook de impact op mentale gezondheid. Belangrijk hierbij is dat de impact op gezondheid ongelijk verdeeld is.  Zo waren in 2023 hoge- en middelhoge-inkomenslanden verantwoordelijk voor 80% van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen en lage- en middellage-inkomenslanden voor slechts 20% hiervan, maar de impact van o.a. klimaatverandering vindt met name plaats en wordt het meest verwacht in lage- en middellage-inkomenslanden. En ook dichter bij huis is er sprake van ongelijkheid. Mensen met een lagere sociaaleconomische status wonen bijv. vaker in huizen en wijken waar de effecten van bijv. hittestress en luchtvervuiling sterker gevoeld worden (door bijv. minder groen en/of ligging nabij een snelweg).

De Planetary Health Alliance geeft al deze verbanden schematisch weer in de volgende afbeelding:

Je kunt meer lezen over de veranderingen in onze leefomgeving en de impact hiervan op onze gezondheid op de website van de Planetary Health Alliance.

Hoe zijn we hier mee bezig? uitklapper, klik om te openen

Vanuit meerdere richtingen wordt er gewerkt aan de verduurzaming van de zorg en aan het integreren van planetaire gezondheid in het onderwijs in het UMC Utrecht.

Op landelijk niveau bestaat er de Green Deal Duurzame Zorg 3.0 (GDDZ 3.0). Deze green deal wordt gedragen door de zorgsector en gefaciliteerd door het Ministerie van VWS. De vijf thema’s uit de GDDZ 3.0 zijn gezondheidsbevordering, kennis en bewustwording, CO2-reductie, circulariteit, en medicijnen. Binnen het UMC Utrecht stuurt het programma Duurzame Zorg aan op het behalen van de doelen uit de GDDZ 3.0. Specifiek met betrekking tot onderwijs is een van de doelen binnen het thema kennis en bewustwording een structurele inbedding van duurzame zorg en planetaire gezondheid in alle zorgopleidingen. Het UMC Utrecht is penvoerder van het thema kennis en bewustwording en daarmee van dit doel binnen de NFU.

Op lokaal niveau wordt inbedding van planetaire gezondheid  gestimuleerd vanuit de onderwijsstrategie van het UMC Utrecht: De Nieuwe Utrechtse School (DNUS). Een van de zes thema’s van deze strategie is Planetary Health. Het Planetary Health Integration Team is het team dat zich bezighoudt met het integreren van dit deel van de onderwijsstrategie (als ook het behalen van het eerdergenoemde doel van de GDDZ 3.0).

Het Planetary Health Integration Team (PHIT) bestaat uit twee coördinatoren, twee docent-onderwijsinnovatoren en vertegenwoordigers van alle opleidingen van de Faculteit Medische Wetenschappen en de UMCU Academie. In de nabije toekomst zullen ook de medische vervolgopleidingen hierbij aangehaakt worden. Het PHIT stuurt proactief aan op integratie van planetaire gezondheid in alle onderwijsprogramma’s van het UMC Utrecht. Op deze manier worden planetaire-gezondheidscompetenties ontwikkeld onder studenten en professionals in opleiding, welke zij vervolgens meenemen als ze de werkvloer (terug) betreden. 

Ook onze partners zijn bezig met duurzaamheid en planetaire gezondheid. De Universiteit Utrecht ziet zichzelf als een publieke instelling die op een thema als duurzaamheid daadwerkelijk kan optreden als veranderaar. Zo is een van de vier strategische thema’s van de UU ‘Pathways to Sustainability’ en er binnen het strategische thema ‘Life Sciences’ een thematische community ‘Planetary Health’, waarin onderwijzers en onderzoekers uit de hele universiteit, incl. de faculteit Medische Wetenschappen, samenkomen rondom dit thema. Wetenschappers werken binnen de universiteit en ook binnen de alliantie Eindhoven, Wageningen, Universiteit Utrecht en UMC Utrecht (EWUU) aan oplossingen voor de klimaatcrisis en biodiversiteitsverlies. Binnen de EWUU-alliantie is de zorgsector en daarmee het ‘circulaire ziekenhuis’ een eerste focus. Ook wordt er samengewerkt met de HKU om te werken aan een transdisciplinaire kruisbestuiving tussen kunst, wetenschap en zorg, met als doel de nieuwe generatie gezondheidsprofessionals klaar te stomen voor hun nieuwe rollen. Het PHIT zet vanuit het Onderwijscentrum van het UMCU in op het versterken van deze samenwerkingen.

Opleiding Geneeskunde uitklapper, klik om te openen

Met de strategische wind in de rug, willen we binnen de opleiding Geneeskunde graag mee vooroplopen wat betreft aandacht voor duurzaamheid in de opleiding en een katalysator zijn voor andere opleidingen binnen en buiten het UMC Utrecht. Voor de opleiding Geneeskunde, die in algemene zin tot doel heeft het bevorderen van gezondheid, is het relevant hoe enerzijds aardsysteemveranderingen impact hebben op gezondheid, maar anderzijds ook hoe de gezondheidssector impact heeft op aardsysteemveranderingen. 

Aan de ene kant zien we, zoals hierboven ook al toegelicht, dat de door de mens ontwrichte natuursystemen negatieve gevolgen hebben voor (o.a.) menselijke gezondheid, bijv. in de vorm van direct trauma door extreem weer, grotere kans op infectieziekten én niet-overdraagbare ziekten, als ook impact op mentale gezondheid. Hier moet de arts van vandaag en morgen op voorbereid zijn.

Aan de andere kant moet de arts van vandaag en morgen zich ook bewust zijn van hoe de zorgsector zelf bijdraagt aan de ontwrichting van natuursystemen. Zowel de gezondheidszorg als de farmaceutische sector zijn zeer vervuilende sectoren. In totaal is 4,4% van de wereldwijde CO2-uitstoot toe te schrijven aan de gezondheidszorg. In Nederland is de zorgsector verantwoordelijk voor zelfs 7% van de totale CO2-uitstoot.

Aardsysteemveranderingen kunnen dus niet los gezien worden van gezondheid. Sterker nog: het tegengaan van verdere aardsysteemveranderingen draagt direct bij aan het doel van de medische sector om gezondheid te bevorderen.

Binnen de opleiding Geneeskunde is ook de relatie tussen leefstijl en duurzaamheid relevant. Bijvoorbeeld op het gebied van voeding: het consumeren van vlees en zuivel versus plantaardige diëten; of bewegen: in de vorm van de beschikbaarheid van een gezonde fysieke leefomgeving dat bewegen stimuleert. Dit soort oplossingen noemen we ook wel ‘co-benefits’. Ze hebben een positief effect op zowel het tegengaan van verergering van aardsysteemveranderingen als op het bevorderen van menselijke gezondheid.

Duurzaamheid in het onderwijs uitklapper, klik om te openen

De NFU heeft een visie op planetaire gezondheid in umc-opleidingen geschreven, die het concept opdeelt in drie hoofdthema’s:

1. Kennis over planetaire gezondheid – wat houdt het in, hoe houden de problemen verband met elkaar (systeemdenken), en hoe ontwikkel ik een positieve attitude ten aanzien van het aanpakken van deze problemen?
2. Zorgspecifiek handelingsperspectief – hoe kan ik als zorgprofessional bijdragen aan mitigatiemaatregelen (die de verslechtering van het aardsysteem tegengaan) en adaptatiemaatregelen (die helpen aanpassen aan een nieuwe realiteit)?
3. Maatschappelijke rol – welke verantwoordelijkheid draag ik als zorgprofessional in het maatschappelijke debat rondom deze thema’s en hoe kan ik hierop invloed uitoefenen, samen met anderen, daarbij rechtvaardigheid in acht nemend?

De NFU-visie is hier na te slaan: https://www.nfu.nl/actueel/nfu-visiedocument-onderwijs-helpt-de-zorg-verduurzamen. De afbeelding hieronder geeft de drie hoofdthema’s schematisch weer, samen met wat aanvullende informatie:

Ook in onze opleiding Geneeskunde willen we meer aandacht besteden aan planetaire gezondheid en duurzaamheid. We vinden het belangrijk om studenten niet alleen te informeren maar ook te enthousiasmeren over deze thema’s. Daarom zetten we in op een positieve benadering, met aandacht voor hoop, verbinding en handelingsperspectief, en waar ruimte is voor (eco-)emoties en reflectie.

Ondersteuning uitklapper, klik om te openen

Het PHIT waakt ervoor dat de drie planetary-gezondheid-thema’s in alle opleidingen van het UMC Utrecht geborgd worden, maar ook jij als docent of coördinator kunt meehelpen! Zo is er een toolkit  beschikbaar voor wie het thema planetaire gezondheid wil integreren in diens onderwijs en zich wil verdiepen in dit onderwerp. Ook organiseert het Planetary Health Integration Team (PHIT) docententrainingen en staat het paraat om je te helpen met het integreren van de thema’s in jouw onderwijs.

Neem voor meer informatie, samenwerking of hulp contact op met het PHIT via planetaryhealth@umcutrecht.nl.